Ludność żydowska od 17-go wieku do 1939 roku
Ludność żydowska była grupą niezmiernie ważną dla łódzkiej historii. W mieście Żydzi zaczęli osiedlać się już od 17-go wieku, choć w 1793 r. mieszkało tam jedynie jedenastu Żydów. Ich liczba stopniowo wzrastała, aż
w przededniu II wojny światowej przekroczyła 231 tysięcy osób. Była to grupa mocno spolaryzowana społecznie.
Z jednej strony z nacji tej rekrutowała się duża część inteligencji związanej z polska kulturą i nauką, z drugiej wielu jej przedstawicieli żyło w nędzy i zasilało kręgi proletariatu przemysłowego. To przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego byli w dużej mierze współtwórcami potęgi włókienniczej, jaką stała się na przełomie 19-go i 20-go wieku Łódź. Większość fabryk, których właścicielami byli łódzcy Żydzi (pomijając tu przypadek zakładu Izraela Poznańskiego), należała do mniejszych przedsiębiorstw, o węższym potencjale produkcyjnym. Zobrazować to można danymi liczbowymi: na 928 zakładów działających na początku 20-go wieku w mieście, 585 znajdowało się w rękach Żydów, lecz dawały one jedynie 37% całej wartości łódzkiej produkcji przemysłowej. Poza przemysłem włókienniczym społeczność żydowska udzielała się także w branży medycznej (lekarze, aptekarze, dentyści), odzieżowej i spożywczej, zajmowali się szynkarstwem i handlem, a także pośrednictwem. Polaryzacja społeczna wewnątrz tej grupy znajdowała swoje odzwierciedlenie w doborze miejsca zamieszkania. Łódzką "dzielnicą biedy" było Stare Miasto, które zostało zdominowane przez ludność żydowską o niskiej stopie życiowej. Zamożniejsi zamieszkiwali handlowe ulice Śródmieścia. Łódzcy Żydzi stanowili społeczność zamkniętą, wyodrębnioną wyznaniowo, językowo i obyczajowo.

Początki Okupacji
Podstawą prawną do utworzenia gett  były wydane 15 września 1935 roku przez hitlerowskie ustawy norymberskie. Najważniejszym dokumentem, który stał się podstawą tworzenia gett, był tajny telefonogram Reinharda Heydricha
z 21 IX 1939 r. przesłany szefom grup operacyjnych (Einsatzgruppen SS), jak i centralnym urzędom administracji państwowej, a dotyczący sprawy rozwiązania problemu żydowskiego. Te ramowe wytyczne mówiły o dwóch głównych etapach polityki hitlerowskiej względem Żydów, a mianowicie o przesiedlaniu i koncentracji tej narodowości w  specjalnych miejscach    odosobnienia oraz o ukrytej za maskującym terminem “Endziel”  (cel ostateczny) całkowitej fizycznej jej zagładzie.
Do realizacji pierwszego etapu tej polityki, tj. wysiedleń Żydów, okupacyjne władze przystąpiły już z końcem października 1939 r. Dnia 30 .10. 1939 r. ukazało się zarządzenie Heinricha Himmlera zawierające dokładny plan przesiedlenia Żydów z obszarów wcielonych do Rzeszy na tereny Generalnego Gubernatorstwa. W wyniku jego realizacji do GG z Kraju Warty wysiedlono, do lutego 1940 r., około 140 tys. Żydów, z tego około 71 tys. z samej Łodzi. Jednakże, ze względu na trudności aprowizacyjne GG, jak i kłopoty transportowe spowodowane translokacją wojska, oraz odbywającą się równolegle akcją sprowadzania i osiedlania volksdeutschów z państw nadbałtyckich, ZSRR i Rumunii, wysiedlenia zostały wstrzymane. W tej sytuacji władze hitlerowskie przystąpiły do tworzenia gett,
w tym getta w Łodzi.
Pierwsze plany utworzenia odizolowanej dzielnicy dla Żydów łódzkich poprzedziły akcje jednoznacznie wskazujące na charakter polityki żydowskiej nazizmu niemieckiego. Etapami bezwzględnej segregacji rasowej był nakaz oznakowania zakładów należących do Żydów, zakaz wykonywania niektórych zawodów oraz obowiązek noszenia opasek,a później żółtej gwiazdy Dawida.

Założenie Getta
W tajnym okólniku prezesa rejencji kaliskiej Friedricha Übelhöra z 10.12.1939 r. podjęto decyzję całkowitej izolacji ludności żydowskiej od reszty społeczeństwa całego obszaru Polski zachodniej włączonej do III Rzeszy.
Dnia 8 .2. 1940 r. na podstawie zarządzenia prezydenta policji w Łodzi Johanna Schäfera utworzone zostało getto łódzkie. Zlokalizowano je w najbardziej zaniedbanej północnej części Łodzi (Bałuty i Stare Miasto) na obszarze
4,13 km2, zmniejszonym po 30 VI 1942 r. do 3,82 km2, zamieszkałym od 40 % do 70 % przez Żydów, głównie biedotę i proletariat. Ten wydzielony obszar zabudowany był 2 332 domami, o łącznej liczbie około 28 400 izb mieszkalnych. Znaczną większość z nich stanowiła stara i licha zabudowa, w dużej części drewniana.
Zagęszczenie skupionej w nim ludności było ogromne. w 1942 r. na 1 km2 przypadało 42 587 osób, a na jedną izbę 6 do 7 mieszkańców.
Getto łódzkie ostatecznie zamknięto i ściśle odizolowano od reszty miasta 30 .4. 1940 r. Było ono bardziej hermetyczne, niż inne getta.
Wokół niego oraz wzdłuż jego dwóch głównych arterii przelotowych (ul. Zgierska i ul. Limanowskiego) ustanowiono zapory i zasieki z drutu kolczastego, umożliwiające posterunkom niemieckim obserwacje pogranicznych rejonów getta i miasta.
Wokół granic tej dzielnicy co 50 do 100 m rozmieszczone były posterunki policji ochronnej (Schutzpolizei Schupo), której funkcjonariusze na mocy rozporządzenia prezydenta policji w Łodzi z 10 .5. 1940 r. i zarządzenia komendanta Schupo z 14 .6. 1941 r. mogli strzelać bez ostrzeżenia do każdego Żyda usiłującego opuścić getto.
Getto łódzkie zostało zorganizowane jako pierwsze z gett utworzonych na okupowanych ziemiach polskich,
a zlikwidowane jako ostatnie. Było ono drugim - po getcie warszawskim - najliczniejszym skupiskiem ludności żydowskiej w Polsce, a największym na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Z chwilą jego zamknięcia przebywało
w nim 160 320 Żydów - głównie mieszkańców Łodzi. w okresie od 17 .10. 1941 r. do 4 .11. 1941 r. wysiedlono do niego 19 953 Żydów z Austrii, Czech, Luksemburga i Niemiec. Ponadto od grudnia 1941 r. do maja 1942 r. umieszczono w nim 19 722 Żydów ze zlikwidowanych gett prowincjonalnych z obszaru Kraju Warty. Łącznie więc przez getto łódzkie przeszło blisko 200 tys. Żydów z Kraju Warty i z Zachodniej Europy.
Administracja
Z upoważnienia władz okupacyjnych wewnętrzną administracją getta kierował Przełożony Starszeństwa Żydów (Der Älteste der Juden in Litzmannstadt) Mordechai Chaim Rumkowski (mianowany przez okupacyjne władze hitlerowskie w dniu 13 .11.1939 r).  Powołana przez niego Rada Starszych (Ältestenrat) była czystą fikcją organizacyjną. Jednoosobową władzȩ ustawodawczą i wykonawczą pełnił sam Rumkowski. Stworzył on z getta łódzkiego swoiste "królestwo" z wewnętrzną prokuraturą, sądownictwem, więziennictwem, komunikacją, pocztą i walutą.
Bezpośrednie kierownictwo nad gettem łódzkim spoczywało w rękach Zarządu Getta (Gettoverwaltung), stanowiącego jeden z wydziałów Zarządu Miejskiego w Łodzi (Stadtverwaltung Litzmannstadt), posiadającego jednak dużą samodzielność. Do jego głównych zadań należała aprowizacja getta łódzkiego w żywność, lekarstwa
i opał, pośrednictwo między urzędami gospodarczymi Rzeszy i firmami niemieckimi a resortami gospodarczymi PSŻ oraz prowadzenie rozliczeń finansowych z gettem. Wydziałem tym kierował Hans Biebow, kupiec z Bremy. Podlegał on bezpośrednio nadburmistrzowi w Łodzi (Oberbürgemeister Litzmannstadt) i prezesowi rejencji łódzkiej (Regierungspräsident Litzmannstadt). Z ich ramienia H. Biebow kierował całokształtem procesu zagłady ludności skupionej w getcie łódzkim. On też organizował grabież mienia żydowskiego, pracę niewolniczą w getcie oraz kierował akcjami wysiedleńczymi. Odpowiadał także za śmierć głodową tysięcy Żydów.
Hans Biebow umiejętnie podsycał wiarę Rumkowskiego w jego strategiȩ "ocalenia przez pracę". Stąd getto łódzkie nie było wyłącznie miejscem powolnej eksterminacji ludności żydowskiej, lecz stało się potężnym obozem pracy. W ponad 100 zakładach produkcyjnych zatrudniano blisko 80.000 osób, które wytwarzały najróżniejsze produkty dla potrzeb gospodarczych III Rzeszy. Wielu Żydów sądziło, że "jedyną ich drogą jest praca". M. Ch. Rumkowski był jedynym pośrednikiem między żydowską administracją getta, a władzami niemieckimi.

Aparat administracyjny getta składał się on z central, wydziałów, resortów i komisji, które stanowiły niezależnie od siebie agendy PSŻ, o określonym ściśle zakresie kompetencji. Agend tych w 1942 r. było 33. Do ich prowadzenia w 1943 r. zatrudniono około 8 9 tys. personelu. Z ważniejszych, których działalność wywarła wpływ na życie getta należy wymienić:
Centralny Sekretariat - zwany potocznie “Centralą” pełnił rolę sekretariatu, za pomocą którego PSŻ prowadził korespondencję z władzami niemieckimi i administracją getta. 
 Biuro Meldunkowe - na żądanie władz niemieckich prowadziło spisy mieszkańców i ewidencję ludności getta. Do niego należało też przesyłanie do PSŻ i władz okupacyjnych informacji o adresach poszczególnych mieszkańców. 
 Wydział Statystyczny - prowadził liczbowe opracowanie wszelkich dziedzin życia w getcie dla potrzeb PSŻ jak
i władz niemieckich.
Służba Porządkowa (Ordnungsdienst - OD) - resort silnie rozbudowany, zatrudniający w różnych okresach od 850 do 1200 funkcjonariuszy. Do jej zadań należało utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w getcie oraz pomoc
w organizowaniu wysiedleń i innych akcjach podejmowanych przez hitlerowców.
 Sąd Przyspieszony (Schnellgericht) - utworzony 11.3.1941 r. prowadził sprawy osób oskarżonych o ciężkie przestępstwa kryminalne, sabotaż i podburzanie społeczeństwa do wystąpień przeciwko władzy PSŻ. Kierował więźniów do odbycia kary w Centralnym Więzieniu.
Wydział Aprowizacji - dzielił i rozprowadzał całą żywność i lekarstwa, jakie getto otrzymało od władz niemieckich.
Wydział Mieszkaniowy - zajmował się zakwaterowywaniem mieszkańców getta oraz przydzielaniem budynków dla potrzeb działalności poszczególnych agend PSŻ.
 Wydział Zdrowia - kierował resortem opieki zdrowotnej w getcie. Podlegały mu wszystkie szpitale, apteki, pogotowie ratunkowe, służba sanitarna oraz domy opiekuńcze dla sierot i starców, znajdujące się na terenie tej dzielnicy.
 Wydział Szkolny - kierował sprawami nauczania dzieci i młodzieży. Organizował i nadzorował kolonie i półkolonie urządzane na Marysinie.
 Centralne Biuro Resortów Pracy - pośredniczyło między okupacyjnym Zarządem Getta, a resortami pracy przy wykonywaniu zamówień różnych firm niemieckich.
 Komisja Wysiedleńcza - na żądanie władz niemieckich zajmowała się opracowywaniem i weryfikowaniem list osób przeznaczonych do wysiedlenia z getta.

Warunki Życiowe
Od 9 .7. 1940 r. rozpoczęto emisję bonów markowych (Ghetto— Marke), jako jedynego środka płatniczego na terenie getta. Wymiana pieniędzy na bony poważnie ograniczyła możliwość nielegalnego zakupu żywności
z zewnątrz. z dniem 15 .7. 1940 r. zredukowano do minimum ruch pocztowy zarówno z getta jak i do niego. Ponadto poddano go ścisłej cenzurze. Dzień później ograniczona została, tylko do rozmów urzędowych, łączność telefoniczna. Teren getta nie był skanalizowany, nie było zatem i kanałów, które umożliwiałyby kontaktowanie się mieszkańców tej dzielnicy z otaczającym światem jak to było możliwe w przypadku getta warszawskiego. Kontakty te utrudniał dodatkowo też fakt, że Łódź była zamieszkiwana przez około 70 000 mniejszość niemiecką, której indoktrynacja przenikała głęboko w społeczeństwo łódzkie. Wszystkie te czynniki łącznie wpłynęły na całkowitą izolację getta łódzkiego, co tragicznie odbiło się na życiu jego mieszkańców.
Ludność ta poddana została przez hitlerowców wyniszczającej pracy niewolniczej. Getto łódzkie bowiem stopniowo stawało się jednym, hermetycznie zamkniętym obozem pracy przymusowej, przynoszącym okupantowi olbrzymie zyski. Podczas gdy w 1940 r. było tylko 31 zakładów i warsztatów przemysłowych, to w 1943 r. dla potrzeb gospodarki wojennej III Rzeszy pracowało ich już 119. Zatrudniały one w 1943 r. 70 tys. osób na ogólną liczbę 79 tys. mieszkańców getta. Pozostała część ludności tj. około 9 tysięcy zatrudniona została w silnie rozbudowanej administracji getta.
Decyzję o całkowitym i bezpośrednim wymordowaniu całej nacji żydowskiej najwyższe władze hitlerowskie podjęły w połowie 1941 r. Wszystkie wcześniejsze akcje miały charakter jedynie przygotowawczy. Pośredniej eksterminacji Żydów służyła niewolnicza praca (także dzieci), wszechogarniający głód, fatalne warunki higieniczne, niesamowite zagęszczenie dużej grupy osób na niewielkim obszarze. Formy eksterminacji pośredniej prowadziły do załamania sił witalnych - fizycznych i psychicznych - mieszkańców getta.
Mimo wojny i ponurej rzeczywistości, w getcie toczyło się życie kulturalne.
W prywatnych mieszkaniach odbywały siȩ koncerty skrzypcowe i wiolonczelowe, na które przychodziła publiczność. W getcie łódzkim w latach 1940 – 1943 w Domu Kultury przy ul. Krawieckiej działał teatr rewiowy “Awangarda” prowadzony przez Mojżesza Puławera, który przygotował co najmniej trzy programy, wzorowane na przedwojennym Araracie. Scenografem Awangardy był Pinchas Szwarc, uczeń Władysława Strzemińskiego, kierownikiem muzycznym popularny dyrygent i kompozytor Dawid Bajgelman. Odbywały się także przedstawienia amatorskie na koloniach dziecięcych w Marysinie oraz w tzw. resortach (zakładach produkcyjnych). Kontrolę nad teatrami,
łącznie z cenzurowaniem repertuaru, sprawował przełożony Starszeństwa Żydów Mordechaj Chaim Rumkowski.
Nad tym wszystkim unosiła się jednak złowroga atmosfera niepewności.

Deportacje
Bezpośrednia eksterminacja Żydów skupionych w getcie łódzkim (z gett prowincjonalnych, a także z Czechosłowacji, Austrii, Niemiec oraz Luksemburga) rozpoczęła się pod koniec 1941 r. Przystępując do akcji "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" wybudowano specjalny ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem. Od 7 grudnia zaczęto przyjmować w nim transporty Żydów z getta łódzkiego. Masowe uśmiercanie odbywało się w ruchomych komorach gazowych. Do jesieni 1942 r. zamordowano w ten sposób blisko 200.000 osób, w tym około 85.000 mieszkańców getta łódzkiego. Dalszych 46.000 osób zmarło w samym getcie w wyniku eksterminacyjnych działań hitlerowców.
W sierpniu 1944 r. ostatnią grupę 80.000 Żydów wywieziono do obozów w Oświęcimiu, Stutthofie i Ravensbrück i tam prawie wszystkich zamordowano.
Stacja Radegast
Stacja Radegast, kolejowa stacja na łódzkim Radogoszczu, zwana też „bocznicą na Marysinie”, stanowiła punkt przeładunkowy dla Litzmannstadt Getta. Przeładowywano tu żywność, opał, surowce, a także wywożono produkty powstałe w obozach pracy getta. Na stację przyjeżdżały transporty Żydów deportowanych z Europy Zachodniej
i Cyganów, a od stycznia 1941 roku wywożono stąd Żydów do miejsc zagłady, głównie w Chełmnie nad Nerem
i Oświęcimiu-Brzezince. Łódzkie getto zostało zlikwidowane w 1944 roku - 29 sierpnia odszedł ze stacji Radegast ostatni transport do obozu koncentracyjnego w Auschwitz.
Kronika getta łódzkiego
„Kronika” powstawała w powołanym specjalnie do sporządzania oficjalnej dokumentacji getta Wydziale Archiwum.
O działalności Archiwum wiedziały władze niemieckie. Materiały tam gromadzone były nawet częściowo wykorzystywane przez Niemców. Pracownicy archiwum, jak opisał to po wojnie jedyny ocalały autor „Kroniki” Bernard Ostrowski, początkowo mieli opisywać zasługi Rumkowskiego, gromadzić dokumenty jego działalności. Ale podjęto się innego wyzwania: opisać wszystko, co ma miejsce w getcie i gromadzić materiały dla innych pokoleń, „dla późniejszego badacza życia społecznego w jednym z najtrudniejszych okresów”. To zadecydowało
o tym, że mimo jawności funkcjonowania wydziału, Archiwum prowadzone było na wpół konspiracyjnie
i o powstającej regularnie Kronice prawdopodobnie nie wiedziały władze okupacyjne. Należy założyć, że o pisaniu tego dokumentu wiedzieli ludzie z najbliższego kręgu Rumkowskiego, pracownicy Wydziału i nieliczni zajmujący kierownicze stanowiska w administracji getta. Autor pisanego w getcie pamiętnika, Jakub Poznański, wspomniał, „że pisze się oficjalną kronikę […]. Jest cały dział […] noszący szumny tytuł archiwum, gdzie zbierają wszelkie wiadomości i dane, gdzie układają historię getta. Zajrzeć do tych akt nie ma człowiek szary sposobności, czasami udaje mi się ten lub inny fragment przejrzeć. Nic prócz hymnów na cześć Prezesa i niektórych danych statystycznych tam nie ma”. Opinia ta sygnalizuje jedną z podstawowych cech Kroniki – jej subiektywny, bezkrytyczny wobec postawy Przełożonego Starszeństwa Żydów charakter. Co prawda wnikliwa analiza tekstu uwidoczni ewolucję tej postawy wraz z umniejszaniem roli Rumkowskiego w getcie na rzecz grupy ściśle współpracującej z Hansem Biebowem i mającej coraz większy wpływ na życie getta. Niemniej do września 1942 r., a więc do tzw. szpery, wiele tekstów pisanych jest w celu pokazania wielkości prezesa. Kronikarze mieli dostęp do gromadzonych w Wydziale Archiwum obwieszczeń, korespondencji, opracowań, druków. Jako pracownicy Wydziałów Ewidencji Ludności mieli dane, niejako z pierwszej ręki, dotyczące wsiedleń, wysiedleń, liczby ludności, ślubów i zgonów, Z pewnością widzieli też powstające oficjalnie na polecenie Rumkowskiego zdjęcia dokumentujące życie w getcie, stanowiące niejako równoległą kronikę getta.
Zespół pracowników Archiwum liczył od 10 do 15 osób. Byli wśród nich zarówno Żydzi łódzcy, jak i wsiedleni do Litzmannstadt Żydzi z Europy Zachodniej. Do grona kronikarzy należeli Julian Stanisław Cukier-Czerski, Szmul Hecht, Bernard Heilig, Abram Kamieniecki, Józef Klementynowski, Bernard Ostrowski, Oskar Rosenfeld, Oskar Singer, Peter Wertheimem, Józef Zelkowicz, Jerachmil Bryman, M. Nowak, H. Dumno, Jaszuńska i Alice de Buton.
„Kronika Getta Łódzkiego” obejmuje okres od 12 stycznia 1941 r. do końca lipca 1944 r., a więc prawie do ostatnich dni funkcjonowania getta. Do września 1942 r. pisana była w j. polskim, po tym okresie – niemieckim.
Spośród autorów Kroniki getto przeżył jedynie Bernard Ostrowski.  Czworo  zmarło w getcie na gruźlicę płuc (Julian Cukier-Cerski, Szmul Hecht, dr Bernard Heilig, dr Abram Kamieniecki),pozostali deportowani zostali w sierpniu
1944 r. do Auschwitz i tam zagazowani.

Lata Powojenne
Po wojnie w Łodzi zaczęła działać Centralna Żydowska Komisja Historyczna rejestrująca ocalałych. Przyciągało to Żydów z całej Polski i uciekinierów ze wschodu. W sumie przybyło około 45 tys. osób, które chciały tu pozostać. Powstał wtedy Wojewódzki Komitet Żydowski, zajmujący się działalnością opiekuńczą. Otwierano szkoły, zakładano spółdzielnie wytwórcze i usługowe, placówki opiekuńcze. Odradzały się partie polityczne oraz życie religijne. Władze PRL zlikwidowały Gminy Żydowskie, wprowadzając w ich miejsce tzw. Kongregacje Wyznania Mojżeszowego. Terenowe wspólnoty religijne stały się filiami Zarządu Głównego w Warszawie i straciły osobowość prawną aż do 1992 r.
W sytuacji gdy majątek żydowski podczas okupacji został skonfiskowany na rzecz III Rzeszy, po wojnie cała własność dawnych gmin żydowskich, włącznie z cmentarzami, stała się “własnością opuszczoną, poniemiecką”.
W takiej konstrukcji prawnej majątek ten został przejęty przez władze Polski Ludowej.
W 1946 r., po pogromie kieleckim i innych podobnych wydarzeniach blisko połowa odtworzonej łódzkiej społeczności żydowskiej uciekła z Polski. Ci Żydzi, którzy mimo wszystko zostali, nadal próbowali żyć normalnie,
a Łódź nazywano “kolebką odrodzonej kultury żydowskiej w Polsce”. Umieszczono tu centrale najważniejszych żydowskich instytucji kulturalnych. Znowu zaczął działać teatr, wydawano książki i ponad 20 tytułów gazet
i czasopism w jidysz, polskim i hebrajskim. Aktywnie działali plastycy i filmowcy pochodzenia żydowskiego. Funkcjonowały też dwie szkoły żydowskie. Na fali ograniczania autonomii mniejszości narodowych
w 1950 r. powołane zostało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. W latach 40. i 50. władze państwowe starały się przy pomocy różnych form nacisku zahamować społeczną i kulturalną rekonstrukcję społeczności żydowskiej. Zlikwidowano żydowskie partie polityczne, stowarzyszenia, placówki opiekuńcze
i oświatowe
Po “odwilży” politycznej w latach 1956 - 57 kolejna fala Żydów łódzkich wyjechała do Izraela. Zostali ci, którzy czuli się Polakami i ci, którzy po przejściach wojennych zostali sami i nie mieli siły na rozpoczęcie nowego życia.
W 1957 r. w Łodzi wznowił swoją  działalność rozprowadzający dotacje American Joint Distribution Committee. Pozwoliło to prowadzić działalność kulturalną i opiekuńczą na dużą skalę. Jednakże w 1967 r. zawieszono jego działalność. W 1968 r. władze komunistyczne rozpętały nagonkę antysemicką, która spowodowała, że wielu Żydów zdecydowało się na opuszczenie kraju. W 1969 r. w Łodzi zostało mniej niż tysiąc osób przyznających się do narodowości żydowskiej. W latach 70. życie społeczności żydowskiej w Łodzi prawie zamarło. W TSKŻ zarejestrowanych było zaledwie 200 osób. Gminę Żydowską umieszczono w budynku przy ul. Zachodniej 78,
gdzie w fatalnych warunkach musiała przetrwać do 1997 roku, kiedy to odzyskała budynek swojej przedwojennej siedziby przy ul. Pomorskiej 18. W 1989 r. w gminie łódzkiej było zaledwie ok. 60 osób.
Zmiany zaczęły się w latach 80. Jednak dopiero po 1993 r., kiedy w Gminie Żydowskiej Łódzkiej zaczął działać zgrany duet w osobach ówczesnego prezesa Michała Nadla i jego młodego zastępcy Symchy Kellera - aktualnego przewodniczącego. Drugie i trzecie pokolenie młodych Żydów, do którego należy także Symcha Keller, wraca do tradycji żydowskiej, bez lęku i wstydu.

Łódzkie Synagogi
Już w roku 1809, maleńka licząca 98 Żydów społeczność wybudowała pierwszą drewnianą synagogę przy ulicy Wolborskiej. Dwa lata później powstał pierwszy, nieistniejący już dziś cmentarz Żydowski przy ulicy Wesołej.
W 1859 roku rozpoczęto obok budowę nowej, dużej synagogi, której budowę zakończono w pełni dopiero w roku 1871. Synagogę tę zwano "ALTSHTOT" . W roku 1887 zostaje otwarta wspaniała synagoga przy ulicy Promenadowej (dziś Kościuszki) ufundowana m.in. przez Izraela Kalmanowicza Poznańskiego.
W roku 1885 powstała, rozbudowana w 1903 roku synagoga zwana "WILKER SHUL" przy ulicy Zachodniej 56 (obecnie 70). W 1905 roku oddana zostaje do użytku synagoga "EZRAS IZRAEL" przy ulicy Wólczańskiej 6.
W 1899 roku powstaje mała synagoga przy ulicy Długiej (obecnie Gdańska 18), zwana "OHEL JAKOW" (Namiot Jakuba), która odegrywała ważną role w społeczności syjonistów łódzkich. Wszystkie te wspaniałe budynki zostały zniszczone w pierwszych latach II wojny światowej...
Dziś istnieją tylko dwie synagogi w Łodzi. Pierwszą z nich jest maleńka synagoga przy ulicy Południowej 28 (Obecnie Rewolucji 28). Synagoga ta powstała w roku 1902 w skutek przebudowy budynku będącego własnością Wolfa Reichera na Dom Modlitw. Ocalała tylko dlatego, że w czasach wojny została przerobiona na skład soli. Drugą jest synagoga mieszcząca się wewnątrz budynku obecnej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi przy ulicy Pomorskiej 18.

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi
Obecna Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi jest gminą ortodoksyjną. Codziennie zbiera się minjan oraz odbywają są  modlitwy poranne i popołudniowe. Celebrowany jest szabat i wszystkie święta.
W ramach działań edukacyjnych odbywają  się wykłady w jesziwie „Szomrej HaDat”. Zajęcia prowadzi przewodniczący GWŻ w Łodzi, Symcha Keller. Realizowane są także programy edukacyjne Centrum Kultury
i Historii Żydów. Skierowane są do uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. W 2005 roku Gmina powołała do życia Fundację Ochrony Dziedzictwa Kultury Żydów „Wspólne Korzenie”, która wspomaga Centrum Kultury i Historii Żydów w zakresie działań edukacyjnych.
Przy GWŻ powstał Dom Gościnny "Linat Orchim", w którym zatrzymują się młodzieżowe wycieczki zagraniczne
i liczni turyści indywidualni.
GWŻ opiekuje się największym w Europie cmentarzem żydowskim, zajmującym obszar 40 ha. Nekropolia ta jest zabytkiem na skalę światową, objętym opieką Konserwatora  Zabytków. W południowej części cmentarza znajduje się Pole Gettowe – groby 45 tys. osób zmarłych w Litzmannstadt Getto.
Cmentarz mieści się przy ul. Brackiej 40. Stare wejście na cmentarz prowadzi przez piękną zabytkową bramę. Wejście dla turystów i zwiedzających znajduje się od strony ul. Zmiennej.
Gmina otacza opieką starszych członków naszej społeczności. W tym celu został powołany do istnienia Domu Dziennego Pobytu, który oferuje fachową opiekę terapeutów zajęciowych i rehabilitantów.
Aktywnie działa w Gminie „Bikur Cholim”, komisja zajmująca się zakupami lekarstw dla podopiecznych
i zapomogami dla osób będących w trudnej sytuacji finansowej.
Rozpoczęły się prace zmierzające do powstania łaźni rytualnej- mykwy.

Sławni Żydzi Łódzcy

Aktorzy

Adler, Jankiel (1895-1949)
Brauner, Ida (1891-1949)
BARDINI Aleksander (1913-1995) - reżyser
Brauner, Yitzhok (Vincent) (1887-1944)
DŻIGAN Szymon (1905-1980)
EPSTEIN, Henry (1891-1944)
KAMINSKA, Ida (1899-1980)
Kahane, Joachim (1890-1940)
Kohn, Henoch
Matus, Dina (1895-1940)
Monat, Henryk (1867-1919)
Rozental, Roman (1897-1943)
SZUMACHER Israel (1908-1961)

Architekci 

LANDAU-Gutenteger, Gustaw (1870-1917)
LANDE, Dawid (1868-1928)
Zeligson, Adolf (1867-1919)

Artyści

Altman, Natan (?-1929)-malarz
BARCINSKI, Henryk/Chanoch (1896-1944) -malarz
Behrman, Adolf (1876-1942) -malarz
Bender, Stanislaw (1882-1921) - malarz
BROMBERG, Moritz (Moshe Bar-Am) (1920-1982) - malarz i rzezbiarz
Chajmowicz, Henryk (1895-1939)
Finkelstein, Samuel (1890-1942) - malarz
Glicenstein (GLITZENSTEIN)malarz i rzezbiarz
Goldberg, Lazar (1888-?) - malarz
Gurewicz, Mojzesz (1907-1944) -malarz
Gutentag, Zofia (1899-1933) -malarka
Haber, Tobiasz (1882-1941) -malarz
Haneman, Max (1882-1941) - malarz
Hecht, Jozef (1891-1952) - grafik
Hirszenberg (HERSCHENBERG), Samuel (1865-1908)-malarz
Hirszfang, Ignacy (1890-1943) - malarz
Landau, Zygmunt (1898-1962)-malarz
Lejzerowicz, Izrael (1899-1943)-malarz
Lichtenstein, Izaak (1888-1981) - grafik
Loria-LANDAU (LANDECKA), Helena (1896-1984) - malarka
MACZNIK, Jacob (1905-1945) - malarz
Majzner (Meisner), Salomon (1886-1942) -malarz
Markiel, Jakub (1911-) - malarz
Mitler, Jozef (Izrael) (1895-1939) - malarz
Modenstein, Dawid (1854-1912) - malarz
Modrzycki, Maurycy (1890-1951) - malarz
Obodowski, (Obadiahu) Samuel (1892-1963) - malarz
Olej, Mieczyslaw (1898-1940) - malarz
Leopold (1869-1933) -malarz
Rajcher, Ignacy - malarz
Slodki, Marcel (1892-1943) - malarz  
Szenbrun, Rega (?-1942) -malarka
Szpigiel (SPIEGEL), Natan (1900-1943) - malarz
Szreter (Schreter), Zygmunt (1886-1977) - malarz
SZWARC, Amos - malarz
SZWARC, Marek (1895-1958) - malarz i rzezbiarz
SZYK, Arthur (1894-1951), malarz, ilustrator i karykaturzysta
TrĘbacz, Maurycy (1861-1941) -  malarz
Willenberg, Perec (1874-1947) - malarz

Muzycy:

BEIGELMAN, David (1887-1945)
GOLDSTEIN, I.,
HILSBERG, Aleksander
HILSBERG, Ignacy
Paweł Klecki (1900-1973)
KON (KOHN), Henech
Podkaminer, Naum
Rubinstein, Arthur (1887-1982)
TANSMAN, Aleksander (1897-1986)
VINAVER, Chemjo

Poeci, Pisarze i wydawcy

BRODERSON, Moshe (1890-1956)
CUKIER, Julian (1900-1943)
FRIEDMAN, Philip (1901-1960),
FRISCHMANN (FISCHMAN?), David (1859-1922)
FONER, Sara Feige
FUKS, H. L.,
GLIKSMAN, Rabbi Pincus Zelig (1865 - II Wojna Św.)
KAHAN, Lejzor (1885 - II Wojna Św,)
KATZENELSON, Yitzhak (1886-1944)
KOHEN, Jakob
Kosinski, Jerzy (nee' Lewinkopf) (1933-1991)
KROL, Chaim
ROGOWY, Rabbi Avraham Mordechai (1898-1942)
SIMCHONI, J. N.,
TARTAKOWER, Arje
TUWIM, Julian (1894-1953)
TRUNK, Izajasz J